Na uczelniach już wkrótce koniec semestru letniego, więc jak co roku podczas ćwiczeń z kultury języka przychodzi czas na omawianie frazeologii i związanych z nią problemów normatywnych.
fot. pixabay.com
W programie takich zajęć na filologii polskiej (ale też na niektórych innych kierunkach studiów, zwłaszcza filologicznych) zwykle najpierw rozmawia się o poprawności fonetycznej, ortograficznej i interpunkcyjnej, następnie gramatycznej (czyli o odmianie wyrazów i budowie zdań), a później, już w drugim semestrze, o poprawności leksykalnej, w tym m.in. właśnie o frazeologizmach. Z każdym kolejnym rokiem przekonuję się wówczas, jak wiele i jak bardzo różnorodnych kłopotów związki frazeologiczne sprawiają współczesnym użytkownikom języka. Co więcej, coraz częściej studenci w ogóle nie znają wielu frazeologizmów, które dawniej wydawały się oczywiste dla osób wykształconych i oczytanych. To smutny znak czasu. Ale z drugiej strony przecież język jest żywy i wciąż powstają w nim nowe połączenia, o których ze studentami także można rozmawiać. A tych starszych można przecież próbować uczyć. Na to nigdy nie jest za późno. Wróćmy jednak do zapowiedzianych kłopotów.
Pierwszym problemem jest już sama definicja frazeologizmu i granice zakresowe tego pojęcia. Jakie warunki muszą być spełnione, byśmy mogli „coś” nazwać związkiem frazeologicznym? Rzecz jasna – jak zwykle w naukach humanistycznych – istnieje wiele różnorodnych ujęć, które w konsekwencji powodują, że liczba frazeologizmów jest większa lub mniejsza, a te same konkretne przykłady albo się w tej liczbie mieszczą, albo też nie są uznawane za frazeologizmy. Odmienne są też, oczywiście, wewnętrzne podziały takich konstrukcji językowych. Nie będę w tym miejscu tego teoretycznego wątku rozwijał i przypomnę tylko podstawowe kryteria, które (choć z pewnymi modyfikacjami) są uwzględniane przez wszystkie koncepcje opisu interesującego nas dziś zjawiska.
Stawiając w poprzednim akapicie pytanie o warunki konieczne do tego, by mówić o związku frazeologicznym, celowo użyłem zaimka nieokreślonego „coś”, by jeszcze niczego nie sugerować. A pierwszy warunek wydaje się dość oczywisty, formułując go, zwykle pisze się o tzw. „nieciągłej budowie”. Chodzi po prostu o to, że frazeologizmy to mniej lub bardziej rozbudowane konstrukcje, połączenia wyrazowe, a nie pojedyncze wyrazy. Niekiedy studenci mają wątpliwości w przypadku wybranych słów mających utrwalone w języku znaczenia metaforyczne czy też niosących czytelne sensy symboliczne. Takie pojedyncze wyrazy nie są jednak zaliczane do frazeologizmów.
Drugi warunek uznania jakiegoś połączenia za związek frazeologiczny to jego „utrwalenie w języku”. Frazeologizmy są – tak jak pojedyncze wyrazy – elementem naszego zasobu leksykalnego, są odtwarzane z pamięci w całości, nie tworzy się ich doraźnie na potrzeby jakiejś wypowiedzi (nie zastanawiamy się przecież na przykład, nazwę jakiego koloru wybrać, by dodać ją do rzeczownika kruk i w ten sposób uzyskać wyrażenie metaforycznie nazywające coś rzadkiego i cennego…). Oczywiście, w tym momencie może pojawić się pytanie, jak mierzy się takie „utrwalenie”, kiedy jakaś konstrukcja może być uznana za nowy związek frazeologiczny. Do tego problemu wrócę w jednym z następnych tekstów, a za tydzień o kolejnych kryteriach.
.jpg&w=624&h=543)
Co? Gdzie? Kiedy?
