Co to jest leksykologia?

Wiele odcinków cyklu artykułów o języku prezentowanych w tej rubryce dotyczy słów: ich etymologii, znaczeń, zmian znaczeniowych, nacechowania stylistycznego, łączliwości itp. Nic dziwnego – ten aspekt wiedzy lingwistycznej wydaje się najciekawszy, a przy tym najbardziej przyjazny dla czytelników, którzy nie są polonistami (czy szerzej: filologami). Można więc powiedzieć, że teksty te w popularnej formie często przybliżają Państwu wiedzę z zakresu działu językoznawstwa zajmującego się słownictwem, czyli leksykologii.

Napisałem wyżej, że leksykologia zajmuje się słownictwem – ale czym konkretniej, którymi jego aspektami? Na tak postawione pytanie mogą pomóc odpowiedzieć definicje zaczerpnięte ze słowników i innych źródeł.

W pochodzącym z lat 50. monumentalnym słowniku pod redakcją Witolda Doroszewskiego czytamy, że leksykologia to ‘dział językoznawstwa badający wyrazy pod kątem ich znaczenia i użycia, nauka o słownictwie, teoretyczna, naukowa podstawa leksykografii’. Nieco późniejszy trzytomowy słownik pod redakcją Mieczysława Szymczaka notuje następującą definicję: ‘dział językoznawstwa, nauka o słownictwie, tj. zasobie wyrazów i związków wyrazowych, badająca m.in. znaczenie, użycia i pochodzenie wyrazów; stanowi teoretyczną podstawę leksykografii’. Jak wynika z tych dwóch definicji, zakres leksykologii jest dość szeroki (co sygnalizowane jest skrótem „m.in.”), ale najważniejsze wydają się: znaczenie, łączliwość i pochodzenie wyrazów. Druga z cytowanych słownikowych charakterystyk wydobywa też to, co dla niespecjalisty nie jest oczywiste, a mianowicie, że niektóre połączenia wyrazowe (np. związki frazeologiczne) są traktowane tak jak pojedyncze wyrazy – jako całościowe, nierozkładalne elementy słownictwa. W obu pojawia się także teza – prawdę powiedziawszy, bardzo dyskusyjna – mówiąca, że leksykologia jest „teoretyczną podstawą leksykografii” (to jednak temat na osobny tekst).

Jak widać, takie rozumienia leksykologii kładą nacisk na wyrazy i wyrażenia jako podstawę badań. Inaczej jest w nowszych ujęciach. Jedna z najbardziej rozpowszechnionych współcześnie definicji mówi, że leksykologia to ‘dziedzina lingwistyki badająca relacje między jednostkami słownikowymi z punktu widzenia znaczenia tych jednostek i właściwości wynikających z różnych zakresów użycia jednostek’. Akcent ciężkości wyraźnie przesuwa się tu na relacje między elementami słownictwa. Wiąże się to ze zmianą myślenia o słownictwie jako po prostu zbiorze jednostek na rzecz ujmowania go jako pewnego układu czy wręcz systemu, w którym poszczególne elementy są ze sobą powiązane różnego typu relacjami. Leksykologia ma więc badać przede wszystkim te właśnie wewnątrzjęzykowe relacje między jednostkami: formalne (przede wszystkim słowotwórcze) oraz funkcjonalne (pragmatyczne).

Badanie leksyki to dziś więc m.in. analizy całych rodzin słowotwórczych czy też grup wyrazów pochodnych zbudowanych według tego samego modelu (np. czasowników z przedrostkiem „na-” typu naczytać się, nagotować itp. czy też zdrobnień z przyrostkiem „-ik” typu stolik, medalik itp.). To analizy grup wyrazów łączących się jakimiś aspektami znaczeniowymi, tworzących pole znaczeniowe (np. nazw kolorów, nazw zwierząt, nazw kamieni szlachetnych, wolności, piękna itp.). To także opis wyrazów i wyrażeń używanych w określonych sytuacjach komunikacyjnych, typach tekstów czy przez wybrane grupy użytkowników.

Idziemy nr 8 (646), 25 lutego 2018 r.