Białe kruki i cebry

W poprzednich odcinkach pisałem o modyfikacjach związków frazeologicznych polegających na różnorodnych zmianach ich składu leksykalnego. Ważną cechą wielu frazeologizmów jest jednak nie tylko stały skład wyrazowy, lecz także ustabilizowana, niezmienna forma. W konsekwencji kolejny typ innowacji frazeologicznych to tzw. innowacje regulujące, które polegają właśnie na zmianach form gramatycznych elementów związków frazeologicznych.

Niekiedy modyfikacja dotyczy kategorii liczby rzeczowników, przymiotników lub czasowników. Oczywiście istnieją frazeologizmy, których elementy mogą być odmieniane przez liczby, np. Ta książka to prawdziwy biały kruk, ale też: Na tej półce stoją moje wszystkie białe kruki; Piotr był wówczas niebieskim ptakiem, ale też: Hipisi byli w PRL-u niebieskimi ptakami; Moja ulubiona fryzura to koński ogon, ale też: Wszystkie dziewczyny z zespołu miały wówczas końskie ogony czy: Mój nauczyciel w żartach powtarzał, że ciepła wdówka to najlepsza partia dla humanisty, ale też: Ten oszust matrymonialny uwodził zwłaszcza ciepłe wdówki, ponieważ chciał przejąć ich majątki. W większości frazeologizmów zmiana liczby jest jednak uznawana za innowację niezgodną z normą. Tak należałoby traktować zdania typu: Wszyscy ostatnio porywają się z *motykami na słońce (zamiast: z motyką); Znowu wystrychnął was na *dudków (zamiast: na dudka); Nie wierzę wszystkiemu, co mówi, ale nie ma *dymów bez ognia (zamiast: dymu) czy: Planowałem na dziś wędrówkę na Rysy, ale od rana leje jak z *cebrów (zamiast: z cebra). Przyczyną takich błędów może być nie tylko po prostu nieznajomość kanonicznej postaci związku, lecz także chęć dostosowania jego formy do sytuacji komunikacyjnej: skoro np. oszukanych zostało wiele osób, to nadawca ma pokusę, by mówić o wystrychnięciu ich na *dudków.

Zdarzają się także modyfikacje kategorii strony, czyli np. zmiana strony czynnej czasownika na zwrotną lub bierną. Czasem związane jest to z nieznajomością niektórych słów występujących we frazeologizmie i ich dawnej postaci, a także łączliwości oraz realiów, które stały się podstawą jego utworzenia. Taka jest być może przyczyna innowacji typu Miałem na wakacje wiele planów, ale wszystkie *spaliły się na panewce – ta forma wydaje się dziś niektórym logiczniejsza i czytelniejsza niż poprawna postać spaliły na panewce.

Modyfikowana bywa również kategoria aspektu, czyli zmieniany jest aspekt z dokonanego na niedokonany lub odwrotnie. Zdanie: Zrezygnowałem z tej pracy, ponieważ koledzy ciągle rzucali mi kłody pod nogi jest poprawne, ale zdanie: Wczoraj nie udało mi się dokończyć zadania, ponieważ Piotr *rzucił mi kłody pod nogi należy uznać za błędne.

I jeszcze jeden podtyp – modyfikacja schematu składniowego w związku, czyli sposobu łączenia się w nim wyrazów. Przykładem mogą być choćby zdania: Syn ciągle mi sypie *piasek w oczy (zamiast: piaskiem) czy: Piotr ma *nos do takich interesów (zamiast: ma nosa).

dr Tomasz Korpysz Idziemy nr 30 (359), 22 lipca 2012 r.