Jak znowelizowany Kodeks karny zmieni od 1 lipca system kar?
Niemal 70 proc. orzekanych obecnie kar to kary pozbawienia wolności z zawieszeniem wykonania, o których można powiedzieć, że to kary fikcyjne. Dzisiaj około 400 tys. osób ma orzeczoną dwu-, trzy-, czterokrotnie karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania. Jeżeli sprawca zostaje skazany w ten sposób, to pokrzywdzeni mają poczucie, że nie został on realnie ukarany. Poza tym, struktura kar orzekanych np. za rozbój i nieumyślny wypadek jest bardzo zbliżona, co prowadzi do dewaluacji zła powodowanego umyślnymi przestępstwami. Czy nie rozsądniej byłoby w tym przypadku karę zamienić na pracę społeczną albo na uiszczenie grzywny?
Czy grzywna będzie jednak karą w sytuacji, kiedy łamiący prawo będzie bardzo zamożny albo będzie członkiem gangu?
Grzywna funkcjonuje obok innych kar, w szczególności kary ograniczenia wolności. Ta ostatnia została w nowelizacji znacznie rozbudowana i obejmuje różne postaci limitowania korzystania z pełni wolności, takie jak praca na cele społeczne, obowiązki związane np. z terapią, czy nawet dozór elektroniczny aresztu domowego. Nie można zapomnieć też o środkach karnych, takich jak zakaz prowadzenia pojazdu lub wykonywania określonej działalności – ich realna dolegliwość jest naprawdę znacząca.
Nowelizacja to w dużej mierze kwestia decyzji: czy interesuje nas skazywanie sprawców fikcyjnie czy realnie. Kto jest sprawcą, nie odejdzie w sposób wolny po dokonaniu czynu przestępnego, z mało realną groźbą, że jeśli znowu dopuści się przestępstwa, to zostanie skazany na karę bezwzględną.
Nowelizacja zmienia obowiązki sędziego i prokuratora. Sędzia przeprowadzający dowody, przesłuchujący świadków będzie teraz obserwatorem, a prokurator przejmie te czynności. Kontestujący zmiany mówią: „Prokurator będzie obciążony ponad miarę, sprawy będą ciągnąć się dłużej niż dotychczas”.
Dzisiaj rozpatrywanie spraw trwa latami i odbywa się wielokrotnie. Celem zmian jest zwiększenie efektywności rozpoznania sprawy karnej. Każdy w procesie karnym ma występować w swojej roli: oskarżyciel ma oskarżać, obrońca ma bronić, a sąd – wymierzać sprawiedliwość. To strony procesu ponoszą odpowiedzialność za przeprowadzenie dowodów.
Dzisiaj główną przyczyną przewlekłości postępowania jest to, że to na sądzie spoczywa ciężar dowodu. Strony mogą okazywać pasywność w trakcie procesu, a następnie zarzucić niewyjaśnienie przez sąd konkretnej okoliczności, co skutkuje uchyleniem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji i ponowne rozpoznawanie sprawy. Sąd odwoławczy nie może naprawić tego orzeczenia. Ten model ulega właśnie istotnej zmianie. Nowelizacja spowoduje, że sąd nie będzie już przeprowadzać samodzielnie dowodów na rzecz aktu oskarżenia, a strony będą mogły zarzucić błąd w ustaleniach faktycznych tylko wtedy, gdy ich wniosek dowodowy zostanie oddalony. Takie są konsekwencje przeniesienia odpowiedzialności za postępowanie dowodowe na strony procesu. Jednocześnie sąd odwoławczy uzyskuje nowe kompetencje, w tym orzekania reformatoryjnego, naprawiającego rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji. Dzięki temu zostanie ograniczona możliwość stosowania uchyleń w sądzie pierwszej instancji.
Jednocześnie w materiałach sądowych ma być mniej dokumentów – tylko te, które są potrzebne. Sąd ma pomagać stronom, żeby jak najskuteczniej przeprowadziły dowody i wydobyły z nich jak najwięcej wiedzy o stanie rzeczy. Następnie sąd ma orzekać i pisać niezbyt obszerne uzasadnienia. Wtedy sprawiedliwości szybciej stanie się zadość. Proszę zauważyć, że sprawa zajść w kopalni „Wujek” uchylana była siedmiokrotnie i przekazywana do ponownego rozpoznania. W sprawie gangu pruszkowskiego prokurator przekazał do sądu tyle materiałów, że sąd pisał niemal tysiącstronicowe uzasadnienie prawie dwa lata, a strony miały następnie czternaście dni na wniesienie środka odwoławczego. To przecież absurd.
Zamiast opinii biegłego w danej sprawie, np. psychologa, oskarżony będzie mógł przynieść opinię eksperta, którego sam wybierze, np. zaprzyjaźnionego psychologa – podnoszą przeciwnicy nowelizacji. Co Pan im odpowie?
Nie jest to prawda, tak jak obecnie dowód biegłego pozostaje bez zmian. Można natomiast wprowadzić do procesu dokument, stanowisko eksperta – dowód, który tworzę po to, by dopytać biegłego na daną okoliczność. Dzisiaj również prowadzi się dowody prywatne. Status tych dokumentów nie ulegnie istotnej zmianie, choć możliwości ich wprowadzenia do procesu będą szersze.
W toczących się sprawach strony procesu mają nierówny dostęp do obrony. Co znowelizowany Kodeks zmienia w tym zakresie?
Każdy, niezależnie od zasobów majątkowych, będzie mógł wystąpić o obrońcę z urzędu, a nie szukać go na własną rękę i drogo opłacać. Dzisiaj można dostać obrońcę z urzędu, gdy się jest na tyle biednym, że nie można pokryć kosztów rozprawy. Teraz będzie można uzyskać taką pomoc bez wykazywania braku możliwości poniesienia jej ciężaru finansowego. Zwrot tych wydatków będzie obciążał jedynie te osoby, które będzie na to stać, i tylko w przypadku skazania. Nie będą to jednak koszty takiej wielkości jak obecne koszty rynkowe. Duża zmiana będzie dotyczyć radców prawnych, którzy zostali włączeni do adwokatury. To znaczy, że zwiększa się znacznie liczba osób, które będą mogły świadczyć usługi w zakresie obrony. Dostęp do profesjonalnej obrony i możliwości otrzymania pomocy ulegają więc znacznemu zwiększeniu.
 | rozmawiała Irena Świerdzewska |
Co? Gdzie? Kiedy?
