Matka Boża i św. Bernard

Obraz datowany jest na lata 1660–1665. Pierwotnie znajdował się w kościele klasztornym Wniebowzięcia NMP w Lubiążu. Tak jak i inne dzieła ewakuowany był w różne miejsca, a ostatecznie został przewieziony do Warszawy i umieszczony w kościele św. Stanisława Kostki przy ul. kard. Stanisława Hozjusza 2. Obraz usytuowany został w kaplicy bocznej, lewej od wejścia.

Obraz ten jest jednym z wielu malowideł Willmanna obrazujących sceny z życia św. Bernarda (1090–1153), który bardzo przyczynił się do odnowy i rozkwitu zakonu cystersów. Św. Bernard był zakonnikiem cysterskim, założycielem klasztoru w Clairvaux i jego opatem. Był nie tylko organizatorem życia zakonnego, założył jeszcze kilkadziesiąt innych opactw, ale także wybitnym uczonym, filozofem i teologiem, znanym pisarzem, znakomitym kaznodzieją. Napisał wiele pism teologicznych, ascetycznych, listów, kazań. Zmarł w wieku 63 lat w klasztorze w Clairvaux. W 1174 r. został ogłoszony świętym, a w 1830 r. – doktorem Kościoła. Z racji porywającego piękna języka zyskał sobie tytuł Doktora Miodopłynnego. Nie dziwi fakt, że cystersi w barokizowanym kościele klasztornym chcieli w sposób szczególny przypomnieć życie, zasługi i przykład gorliwej świętości swojego wielkiego patrona.

Obraz o wymiarach 276 × 321 cm przedstawia powszechny w sztuce chrześcijańskiej od XIV do XVIII w. temat Lactatio Bernardi. Nawiązuje do legendy o św. Bernardzie z Clairvaux, który modlił się w kościele przed rzeźbą Matki Bożej, śpiewając hymn „Monstra te esse matrem” – „Pokaż, że jesteś matką”. Po tych słowach miał wizję, w której figura Matki Bożej ożyła, a z jej piersi popłynęło do ust świętego mleko, skrapiając trzema kroplami wyschnięte od modlitwy usta św. Bernarda.

Willmann obrazuje tę scenę w średniowiecznej świątyni, nawiązując do historycznego miejsca, co nie jest częstym przedstawieniem tego cudu. Maryja bez Dzieciątka pojawia się nad ołtarzem, otoczona wieńcem puttów. Przed nią klęczy św. Bernard w białym habicie cysterskim z pastorałem, a u jego stóp leży biskupia infuła. Nieco dalej w tle można dostrzec drobne postaci dwóch mnichów oraz modlącą się w postawie klęczącej parę.

Willmann dołożył starań, by oddać dosłowność tej legendy, tzn. historyczny czas i miejsce wydarzenia. Bardzo wiernie odtworzył cechy gotyckiej świątyni, choć zdradził przy tym nieumiejętność posługiwania się perspektywą malarską. Jedni podają, że wnętrze kościoła, w którym rozgrywa się scena, odnosi się do katedry w Spirze w 1146 r., inni, że w Clairvaux, a jeszcze inni, że najpewniej chodzi o kościół Saint Vorles w miejscowości Châtillon-sur-Seine, w której Bernard chodził do szkoły, prowadzonej przez kanoników diecezjalnych dla synów rycerskich. Szkoła znajdowała się obok majątku jego rodziców, którzy należeli do miejscowej arystokracji. Ojciec Bernarda był wasalem króla Burgundii, a matka – córką hrabiego Bernarda z Montbard. Zmarła, kiedy Bernard miał siedemnaście lat. To wtedy zwróciła się do Maryi z prośbą, by zastąpiła mu matkę ziemską, co w legendzie ujęte zostało słowami: „Okaż, że jesteś matką”. Wydarzenie to odnosiłoby się zatem do doświadczenia z młodości św. Bernarda.

W obrazie święty został ukazany jako opat, o czym świadczy pastorał jako atrybut władzy opackiej. Sprawował tę funkcję w klasztorach w Citeaux i Clairvaux. Znajdująca się poniżej infuła przypomina o nieprzyjęciu przez świętego sakry biskupiej. W 1135 r. został biskupem elektem Mediolanu i Genui, ale odmówił przyjęcia tej godności. W 1138 r. odrzucił zaofiarowane mu biskupstwo w Langres we Francji, a w 1139 r. – w Reims. Odznaczał się cnotą pokory. Nie przywiązywał wagi do tytułów i zaszczytów. Miał umiłowanie do kontemplacji i pełnej słodyczy modlitwy zanoszonej do Boga. Umiejętnie łączył działanie z mistyką.

Widniejący na antependium ołtarzowym krzyż joannicki przypomina o jego organizacyjnej i politycznej aktywności. Nie zamykał się w swojej celi ani nie ograniczał swojej aktywności do rodziny zakonnej, ale aktywnie uczestniczył w życiu społecznym, politycznym i wszędzie tam, gdzie toczyły się ważne sprawy Kościoła, był obecny swoją radą i czynem. Propagował ruch krucjatowy i odegrał dużą rolę w zainicjowaniu drugiej wyprawy krzyżowej. Będąc sekretarzem na synodzie w Troyes, pomógł przyczynić się do zatwierdzenia zakonu templariuszy i współuczestniczył w utworzeniu ich reguły. Doradzał książętom, biskupom, papieżom. Godził spory i obalał błędy. Był charyzmatyczną postacią o silnej osobowości, która wywarła duży wpływ na życie Kościoła w XII w.

Aktywność zewnętrzna nie przeszkadzała mu w rozwijaniu doktryny chrześcijańskiej wyrażonej w jego licznych dziełach. Są one owocem nie analiz filozoficznych, ale głębokiej znajomości Pisma Świętego, ojców Kościoła, a przede wszystkim kontemplacji, która skupiała się na pełnym słodyczy oglądzie Boga. Jego duchowość była ściśle chrystocentryczna i maryjna. Znany był ze swojej miłości do Maryi, toteż przypisywano mu liczne cuda, m.in. ten związany z laktacją. Karmienie mlekiem przez Maryję jest zobrazowaniem słynnej legendarnej wizji przypisywanej świętemu, która wyraża jego indywidualne doświadczenie duchowej adopcji przez Maryję. Ukazuje także prawdę o Jej duchowym macierzyństwie i towarzyszeniu we wzroście wiary. Maryja w tym geście jawi się przede wszystkim jako duchowa Matka, a Bernard – jako jej duchowy Syn. Karmienie piersią jest ukazaniem Jej matczynej troski i opieki. Pełne serdeczności nabożeństwo do Maryi to cecha charakterystyczna jego duchowości. Za Jej pośrednictwem zanosił swoje prośby do Boga, wyjednując łaskę dla siebie i innych. Mleko może być także symbolem otrzymania łaski, duchowego pokarmu. Może odnosić się do duchowej siły, którą Bernard się odznaczał, i duchowych darów mu udzielonych: mądrości i pięknych, wzniosłych, pełnych słodyczy rozważań, którymi pociągał wiernych do Boga.