Warszawa: uroczysta sesja na 200-lecie archidiecezji warszawskiej

Na sesję historyczną złożyły się dwa wykłady wygłoszone w archikatedrze św. Jana Chrzciciela.

Ks. prałat dr Andrzej Gałka, historyk i rektor kościoła św. Marcina, przedstawił genezę i historię Archidiecezji Warszawskiej od momentu jej utworzenia i pierwsze stulecie, poprzez czasy po odzyskaniu niepodległości, aż po ostatnie wielkie postacie kierujące Archidiecezją, jak prymasi Stefan Wyszyński i Józef Glemp.

Archidiecezja Warszawska została utworzona 3 marca 1818 r. Wcześniej istniała jako diecezja warszawska powołana do istnienia przez papieża Piusa VI bullą „Ad universam agri Dominici curam” z 19 października 1798 r. Powstanie arcybiskupstwa warszawskiego i metropolii wynikało z potrzeby dostosowania organizacji kościelnej do nowej sytuacji Królestwa Polskiego i jego podziału administracyjnego.

Nowa archidiecezja składała się z 275 parafii. Stanowiła połączenie dawnej diecezji warszawskiej oraz części łowickiej, która przedtem stanowiła część składową archidiecezji gnieźnieńskiej. W jej skład weszły także niewielkie terytoria odcięte od diecezji lubelskiej, kujawsko–kaliskiej i płockiej.

Pierwszym arcybiskupem metropolitą warszawskim i prymasem Królestwa Polskiego został bp Franciszek Malczewski. Rządy w archidiecezji objął 1 stycznia 1819 r.

Ponadto utworzona została szersza jednostka administracyjna – metropolia warszawska, obejmująca całe Królestwo Polskie powstałe w wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r.

Metropolia cieszyła się niemal wyłącznie poparciem cara Aleksandra I, gdyż już jego następca Mikołaj I odnosił się do niej nieufnie. – Arcybiskupi warszawscy troszczyli się bowiem nie tylko o sprawy kościelne, ale i narodowe, a sama Warszawa była zbyt polska, aby mogła cieszyć się poparciem carów – mówił ks. prof. Gałka.

Uprawnienia zapisane w konstytucji Królestwa Polskiego pozwalały carom na mianowanie biskupów i władza carska chętnie z tego przywileju korzystała. – Na stolice biskupie, zwłaszcza na Warszawę szukała ludzi spolegliwych i lojalnych. Na szczęście jej się to nie udawało. Wybierano wtedy ludzi w podeszły wieku, aby okres ich rządów był krótki i łatwy do inwigilowania, a w razie potrzeby uciekano się do deportacji, jak w przypadku abp. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego – przypomniał ks. prof. Gałka.

Dlatego też na stolice biskupie w Warszawie były częste wakanse. Ze 100 pierwszych lat istnienia metropolii (1818-1918), łącznie aż 48 lat Warszawa nie miała biskupów. – Wiemy, co znaczyły wakanse. Nie miał kto święcić księży, nie miał kto bierzmować. "Pożyczano" zatem biskupów z innych diecezji – mówił prelegent.

W chwili odzyskania przez Polskę niepodległości metropolitą warszawski był abp Aleksander Kakowski (1862-1938), prymas w latach 1925-1938, kardynał prezbiter od 1919 r. Przed całym Kościołem w Polsce stanęło zadanie ujednolicenia wielu spraw podejmowanych inaczej w każdym z trzech zaborów, a przede wszystkim zbudowania nowego podziału administracyjnego diecezji.

– Kolejną trudnością była integracja duszpasterstwa i odrodzenie moralne zobojętniałego i zdemoralizowanego przez wojnę społeczeństwa – wskazał ks. prof. Gałka. Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości abp Kakowski zwołał w 1917 r. do Warszawy zjazd duchowieństwa wszystkich trzech zaborów. Pod jego kierownictwem Kościół warszawski starał się nie wchodzić w żadne układy partyjne, pozostając otwarty na wszystkie środowiska. 

Za czasów arcybiskupa wyraźnie zaznaczył się też rozwój struktur życia parafialnego, a co za tym idzie – masowy rozwój budownictwa sakralnego, Erygowano wtedy w archidiecezji 50 nowych ośrodków parafialnych. W okresie międzywojennym nastąpiło ożywienie życia religijnego, rozwinęła się też działalność społeczno-charytatywna Kościoła, zwłaszcza w ramach Akcji Katolickiej, której kard. Kakowski był gorącym propagatorem. Na uczelniach zaczęły powstawać duszpasterstwa akademickie, w Warszawie na ten cel oddano pobernardyński kościół św. Anny.

Bp Michał Janocha mówił o Warszawie czasów Aleksandra I, zwłaszcza w kontekście wielkiego rozwoju architektury i sztuki tego okresu. Lata 1818–1830 określił jako złot okres urbanistyki warszawskiej.

Prowadząc słuchaczy na swego rodzaju wirtualny spacer, przypomniał najważniejsze warszawskie budowle pierwszych lat archidiecezji warszawskiej, jak Belweder, Plac Trzech Krzyży z kościołem św. Aleksandra zbudowanym ku czci patrona ówczesnego cara Rosji, Aleje Jerozolimskie, zabudowa Nowego Światu, Krakowskie Przedmieście z Pałacem Staszica, Uniwersytetem Warszawskim utworzonym w miejscu Szkoły Rycerskiej, nową fasadą Pałacu Radziwiłłowskiego (dziś Prezydenckiego), dalej kościół pobernardyński (św. Anny), ulicę Senatorską z Pałacem Zamoyskich, czy Pałac Mostowskich.

Bp Janocha przywołał także wielkie postacie Kościoła, kultury i nauki tego okresu, wspominając zarówno wielkich mistrzów klasycyzmuy, jak architekt Antonio Corazzi, czy malarz Antoni Brodowski, ale też wybitne dwudziestowieczne postacie polskiej muzyki i literatury, które wywarły wpływ na życie Warszawy: Maurycy Mochnacki, Fryderyk Chopin, Cyprian Kamil Norwid.