Był znanym i poważanym na całym świecie hodowcą słynnych klematisów, choć dla otoczenia pozostawał zwykłym bratem zakonnym.
Brat Stefan Franczak odznaczony w 2009 r.
W latach 60. i 70. ogród ojców jezuitów przy ul. Rakowieckiej był prawdopodobnie najpiękniejszym ogrodem w Warszawie. Licznie odwiedzali go warszawiacy i przybysze z dalszych zakątków kraju. Jego twórcą i opiekunem był brat Stefan Franczak.
Urodził się niemal sto lat temu, w 1917 r. na ziemi wieluńskiej. Był dwunastym spośród czternaściorga dzieci. Jako absolwent szkół rolniczych w 1948 r. wstąpił do zakonu jezuitów i postanowił służyć jako brat bez święceń. Po nowicjacie i stażu w Kaliszu został skierowany do Domu Pisarzy Towarzystwa Jezusowego przy Rakowieckiej w Warszawie.
Sławny ogród
W 1954 r. powierzono mu opiekę nad półtorahektarowym owocowo-warzywnym ogrodem klasztornym. Na terenie ogrodu jezuici zamierzali wybudować kościół, jednak władze komunistyczne nie wyraziły zgody, planowały bowiem odebrać zakonowi cały teren. Aby zapobiec konfiskacie ziemi, jezuici postanowili utworzyć otwarty dla publiczności ogród ozdobny. Zadanie to otrzymał brat Stefan i wywiązał się z niego znakomicie. Stworzył przez lata kolekcję ponad 900 odmian roślin, głównie pnączy z rodzaju Clematis (powojnik; ponad 300 gatunków i odmian), a także bylin z rodzajów Iris (kosaciec) i Hemerocallis (liliowiec).
Brat Stefan uznał klematis za króla pnączy. Dzięki międzynarodowym kontaktom jezuitów sprowadzał liczne odmiany z całego świata, a otrzymane rośliny rozmnażał i sprzedawał, aby uzyskać fundusze na rozwijanie kolekcji. Popularność ogrodu rosła, a wraz nią sława ogrodnika i jego roślin. Ponieważ brat Stefan zaobserwował w ogrodzie samosiewki Clematis o ładnych kwiatach, zainteresował się ich selekcją. Od końca lat 60. zaczął zbierać nasiona, wysiewać je, a potem obserwować, opisywać i selekcjonować uzyskane rośliny. Czasem krzyżował ze sobą ulubione odmiany: zwracał uwagę na barwę kwiatów, ich kształt i formę, a także obfitość i termin kwitnienia oraz zdrowotność i mrozoodporność. Poszukiwał kwiatów z działkami o żywych barwach (czerwień, fiolet itp.), kontrastujących z kolorami pręcików. Nie spieszył się – obserwował roślinę nawet kilkanaście lat, zanim nadał jej imię i zgłosił do rejestracji.
Po wybudowaniu nowej świątyni w 1996 r., na którą zgodę jezuici otrzymali w roku 1980, ogród zmniejszył się do pół hektara, ale wciąż zachwycał unikatową kolekcją powojników, przyciągającą gości z kraju i zagranicy.
Clematis "Kardynał Wyszyński"
Na przełomie lat 70. i 80. brat Stefan rozpoczął współpracę z angielską szkółką Jima Fiska, która wprowadziła kilka jego odmian do obrotu międzynarodowego. Pierwszą odmianą zaprezentowaną poza granicami Polski był Clematis „Jan Paweł II”. Zgodę na nadanie imienia wydał sam papież. Odmiana była prezentowana w 1982 r. na londyńskiej wystawie Chelsea Flower Show na stoisku szkółki Jim Fisk, a także osobiście przez brata Stefana w programie telewizyjnym BBC.
W ostatnich latach życia schorowanego opiekuna ogród podupadał. Od końca lat 90. w sposób niekontrolowany rozprzestrzeniał się uwiąd klematisów, co spowodowało zaginięcie części odmian, m.in. „Czarna Madonna” czy „Juliusz Słowacki”. Dziś w ogrodzie dominuje trawnik, zniknęły szklarnie i inspekty, zostało jedynie kilkanaście charakterystycznych podpór z najodporniejszymi powojnikami: „Solina”, „Błękitny Anioł” i „Polish Spirit”.
Tylko trzech Polaków
Brat Stefan wyhodowanym odmianom często nadawał imiona osób zasłużonych dla Kościoła katolickiego i Polski lub nazwy miejsc sławnych bitew II wojny światowej, w których walczyli polscy żołnierze. Oprócz wspomnianych powyżej pojawiły się nazwy: „Kardynał Wyszyński”, „Matka Siedliska”, „Matka Urszula Ledóchowska”, „Fryderyk Chopin”, „Mikołaj Kopernik”, „Moniuszko”, „Monte Cassino”, „Westerplatte” i „Warszawska Nike”. Dla wielu ogrodników było to pierwsze zetknięcie z Polską i początek zainteresowania jej historią.
Co? Gdzie? Kiedy?
