Rosyjskie prawosławie od wieków podporządkowane było władzom państwowym – najpierw carowi, potem bolszewikom, a teraz administracji Władimira Putina. Dla Polski przez kolejne stulecia najważniejsze było to, by prawosławni żyjący na terytorium Rzeczypospolitej nie byli zależni od Moskwy.
Obecnie istniejący Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny został ukształtowany po II wojnie światowej przez UB i potem Służbę Bezpieczeństwa, w znacznej mierze także sowieckie NKWD, przekształcone później w KGB. Zrezygnował z autokefalii uzyskanej w okresie międzywojennym od patriarchy ekumenicznego z Konstantynopola na rzecz „samodzielności” otrzymanej z Moskwy. I do dziś bardzo trudno mu się od Moskwy odciąć.
OBAWY PRZED MOSKWĄ
Do rozłamu na chrześcijaństwo wschodnie (prawosławie) i zachodnie (katolicyzm) doszło w 1054 r. Podejmowano później próby ponownego zjednoczenia – w XIII (unia lyońska) i w XV w. (unia florencka), ale bezskutecznie.
Polska zetknęła się z prawosławiem w połowie XIV w., po zajęciu Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego. Za panowania Władysława Warneńczyka szlachta prawosławna formalnie została zrównana w prawach ze szlachtą katolicką. Gwarantował to przywilej z 1443 r. W 1511 r. król Zygmunt Stary na sejmie w Brześciu potwierdził dotychczasowe przywileje i prawa Kościoła prawosławnego. A po unii lubelskiej w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów znalazło się 4–5 milionów prawosławnych.
Na czele Cerkwi w Koronie i na Litwie stał metropolita Kijowa i Halicza, podległy patriarsze w Konstantynopolu, ale faktycznie o jego wyborze decydował król Polski. Patriarcha Konstantynopola (zwłaszcza po zajęciu miasta przez Turków) stopniowo tracił wpływy na Rusi. Zaczęła wyrastać nowa potęga w Moskwie.
W 1448 r. Cerkiew moskiewska ogłosiła niezależność od Konstantynopola, a metropolita Jonasz ogłosił się metropolitą Moskwy i całej Rusi. Po upadku Konstantynopola prawosławni moskiewscy uznali swoje miasto za „Trzeci Rzym”. W 1589 r. metropolita Hiob, zgodnie z decyzją cara Borysa Godunowa, ogłosił się patriarchą, co potwierdził patriarcha Konstantynopola.
Powstanie Patriarchatu Moskiewskiego wywołało ogromne zaniepokojenie w Rzeczypospolitej. Oznaczało bowiem, że kontrolę nad prawosławiem może przejąć car Rosji – i tak zresztą w dalszej perspektywie się stało. Stąd wzięły się starania o podporządkowanie prawosławnych w Rzeczypospolitej papieżowi. Pod koniec XVI w. toczyły się poufne rokowania w tej sprawie. I ostatecznie do unii doszło. 25 listopada 1595 r. biskupi włodzimierski Hipacy Pociej i łucki Cyryl Terlecki stanęli przed papieżem Klemensem VIII. Stolica Apostolska po naradach przyjęła warunki postawione przez eparchów ruskich. 23 grudnia 1595 r. odbyło się uroczyste odczytanie listu biskupów ruskich, w którym prosili o przywrócenie jedności Kościołów. Klemens VIII wydał bullę „Magnus Dominus et laudabilis nimis”, w której oznajmił jedność Kościoła. W październiku 1596 r. unię zatwierdził synod w Brześciu. I tak powstał Kościół unicki. Ale nie wszyscy prawosławni w Polsce zaakceptowali unię.
KONTROLĘ PRZEJMUJE CAR
W Warszawie słusznie obawiano się prawosławia. Patriarchat Moskiewski przetrwał do 1700 r., potem car Piotr I usiłował zarządzać Cerkwią przez powołanego przez siebie egzarchę, a w 1722 r. faktycznym zwierzchnikiem Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego został powołany przez cara oberprokurator Świątobliwego Synodu Rządzącego, świecki urzędnik. Najbardziej chyba znanym oberprokuratorem był Konstantin Pobiedonoscew, autor osławionego manifestu cara Aleksandra III, głoszącego władzę absolutną monarchy. Pobiedonoscew dowodził, że wiara w dobroć natury ludzkiej doprowadzi państwo do upadku, sprzeciwiał się wprowadzeniu w Rosji konstytucji i jakichkolwiek form demokratycznego rządzenia. Car miał być jedynym władcą.
W efekcie rozbiorów polski Kościół prawosławny w zaborze rosyjskim został zunifikowany z Cerkwią rosyjską. W 1839 r. Moskwa skasowała także unię brzeską najpierw na wschód od Bugu, a w 1874 r. także w Królestwie Polskim.
Protesty unitów zostały krwawo stłumione. Budowano nowe cerkwie, m.in. w Warszawie. Temu z kolei położyła kres I wojna światowa, kiedy to Polskę centralną opuścili rosyjscy żołnierze i urzędnicy.
Co? Gdzie? Kiedy?
