Milczenie papieża

Po wyborze na papieża Pacelli zmienił retorykę także wobec antysemityzmu. Nie przestał piętnować niesprawiedliwości, ale używał dyplomatycznego języka i unikał mówienia wprost o Żydach. Gdy mówił o „setkach tysięcy ludzi, którzy bez żadnej własnej winy, czasem jedynie ze względu na swą narodowość czy rasę, są skazywani na śmierć”, wiadomo było, że chodzi m.in. o Żydów, ale zarzuty stawiane często Piusowi XII – że podczas wojny nie potępił publicznie holokaustu – nie są całkiem fałszywe. Była to świadoma polityka papieża, który zdawał sobie sprawę z konsekwencji otwartego sprzeciwu. Przykładem może być Holandia, gdzie głośny protest biskupów sprowokował nazistów do jeszcze większych represji. Na bardziej stanowcze działania Pius XII decydował się wobec rządów, po których nie spodziewał się tak gwałtownej reakcji – np. uzależnionych od Niemiec Słowacji i Węgier. Jednocześnie papież w ukryciu wspierał inicjatywy mające polepszyć los prześladowanych.

W Rzymie największa obława na Żydów rozpoczęła się 16 października 1943 r. W ciągu 48 godzin wywieziono ich do Auschwitz ponad 1200. Deportacje trwały

do zdobycia miasta przez aliantów w czerwcu 1944 r. Wielu Żydów znalazło schronienie w kościołach i klasztorach Wiecznego Miasta. Nie mniej niż 3000 z nich schroniło się w rezydencji papieskiej w Castel Gandolfo – trudno przypuszczać, by działo się to bez wiedzy Piusa XII. Istnieje wiele świadectw, że duchowni pomagający wówczas Żydom działali na bezpośrednie polecenie papieża. Mówił o tym m.in. uhonorowany medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata kard. Pietro Palazzini, a także Giovanni Montini, przyszły papież Paweł VI. Krytycy Piusa XII podważali te świadectwa, jednak ostatnio część z nich znalazła potwierdzenie w dokumentach watykańskich, m.in. w czekach z zapisanym poleceniem „na pomoc uwięzionym Żydom”.

INTRATNY BIZNES

Aż do śmierci Piusa XII w 1958 r. spływały do Watykanu liczne podziękowania od przedstawicieli społeczności żydowskich, także rządu Izraela, za papieską pomoc Żydom. Stara się je wyliczyć David G. Dalin, żydowski historyk i rabin, w książce „Mit papieża Hitlera”, w której postuluje przyznanie papieżowi tytułu sprawiedliwego wśród narodów świata. Książka jest reakcją na czarną legendę Piusa XII, która od śmierci papieża zyskiwała na popularności.

Sztuka „Namiestnik” Rolfa Hochhutha, debiutującego wówczas niemieckiego pisarza, powstawała od 1958 r. Do księgarń trafiła po czterech latach, bo wydawca obawiał się skandalu. Dramat opowiada o młodym jezuicie, starającym się nakłonić Piusa XII do publicznego protestu przeciw eksterminacji Żydów. W kluczowej scenie, gdy rozpoczyna się deportacja rzymskich Żydów, Pius XII odmawia, zasłaniając się racją stanu – armia niemiecka ma bowiem bronić Europy przed ateistycznym komunizmem.

Obawy przed reakcją czytelników okazały się nieuzasadnione. Co prawda skandal wybuchł, ale to właśnie zapewniło sztuce niesłychany rozgłos. Zapełniała ona widownie teatrów i zajmowała czołowe miejsca na listach bestsellerów. Trudno się dziwić, że Hochhuth znalazł naśladowców. Książki o Piusie XII, noszące tytuły w rodzaju „Papież Hitlera” czy „Grzech papieża”, ukazywały się przy aplauzie dziennikarzy, zyskując darmową reklamę. Wydaje się, że wobec korzyści finansowych lub ideologicznych ich wartość naukowa ma dla wydawców drugorzędne znaczenie.