Kolejny kościół meczetem

Anastasis – zstąpienie do otchłani, fresk w konsze apsydy pareklezjonu

Miesiąc po przekształceniu Hagii Sofii w meczet ten sam los spotyka kościół Najświętszego Zbawiciela w Chora w Istambule, z cennymi mozaikami i freskami. Dlaczego tak się dzieje, skoro w Turcji meczetów nie brakuje?

Podobnie jak w przypadku przekształcenia Hagii Sophii, powodem jest silny proces islamizacji. Zmiana statusu świątyni chrześcijańskiej na meczet jest w oczach muzułmanów wyrazem tryumfu półksiężyca nad krzyżem. Nie chodzi tutaj o potrzeby religijne muzułmanów. Jest to decyzja polityczna.

Czy można powiedzieć, że w Chora znajdują się mozaiki piękniejsze od tych znajdujących się w Hagii Sophii?

Mozaiki w Hagii Sophii powstawały przez wieki, zachowały się fragmentarycznie. Ale co, to się zachowało jest genialne. W Chora mamy wielki, jednolity i dobrze zachowany zespół mozaik początku XIV w. – z późnego okresu Bizancjum. Jednocześnie są tam wspaniałe freski z tego okresu, którymi ozdobiony jest cały pareklezjon. Chcąc poznać sztukę późnego Bizancjum należałoby przede wszystkim wejść do Chory i pozwolić się porwać pięknu. To jest wielka encyklopedia sztuki bizantyjskiej, podsumowanie wysiłków artystycznych i teologicznych, bo sztuka jest nośnikiem teologii wielu pokoleń.

To, co można zobaczyć w Chora stanowi ułamek splendoru sztuki bizantyjskiej, który szczęśliwie ostał się przed zniszczeniami ikonoklazmu, a potem tymi dokonanymi przez muzułmanów. Pokazuje wielkość i głębię kultury oraz sztuki Bizancjum.

Czy zawsze „kuratela” państwa muzułmańskiego była zagrożeniem dla sztuki w chrześcijańskich kościołach?

Konstantynopol jest drugim Rzymem, stolicą imperium Bizantyjskiego, które trwało najdłużej w dziejach świata: od czasów Konstantyna Wielkiego, czyli od ok. 330 r. aż do roku 1453 – do czasów ostatniego z rodu Konstantyna XI, ściętego przez Turków. Konstantynopol był jednym z najpiękniejszych miast Europy a w swoim czasie również największym, posiadał setki świątyń, Chora jest jedną z nich. Po zdobyciu miasta przez Turków świątynie zostały zniszczone albo zamienione na meczety. Taki los spotkał na pierwszym miejscu Hagię Sophię. Większość wspaniałego bizantyjskiego dziedzictwa została zniszczona.

W czasach Atatürka w latach międzywojennych w nowoutworzonym państwie tureckim po upadku Imperium Osmańskiego nastąpił proces laicyzacyjny. Wtedy to wiele zabytkowych świątyń zamienionych wcześniej na meczety, przekształcono w muzea, odsłonięto zatynkowane freski, mozaiki. Tak się stało z Hagią Sophią, z Chorą, z dziesiątkami dawnych świątyń, które posiadały wartość historyczną i artystyczną.

Jaka jest historia Chory?

Na początku VI w. zbudowano w Konstantynopolu kościół poza murami – stąd nazwa Chora. Został on włączony do miasta przez cesarza Teodozjusza II, który powiększył Konstantynopol. Świątynia pełniła także funkcję klasztoru i hospicjum dla chorych i dla pielgrzymów. Po trzęsieniu ziemi, które dotknęło Konstantynopol, cesarz Justynian – budowniczy Hagii Sophii, odbudował zniszczoną Chorę. Niestety, później jak dziesiątki świątyń w imperium, podzieliła ona smutny los rewolucji ikonoklazmu – zniszczono cały wystrój Chory, świątynia podupadła. Za czasów dynastii Komnenów w XII w. została podźwignięta z ruin, ale jej najwspanialszy rozkwit nastąpił po zakończonej okupacji łacińskiej, kiedy Bizancjum przeżywało wielki kryzys. Chociaż Bizancjum było w cieniu swojej dawnej świetności, to jednocześnie przeżywało ogromny rozkwit sztuki, co wiązało się z panowaniem dynastii Paleologów. Powstanie mozaik wiąże się z panowaniem cesarza Andronika II Paleologa, humanisty, a przy tym człowieka głębokiej wiary. Fundatorem mozaik jest Teodor Metiochites, człowiek niezwykły, wybitny uczony, filozof, poeta, matematyk. Na dworze Andronika II pełnił funkcję wielkiego logotety. Dziś byśmy powiedzieli – ministra finansów i gospodarki. Był jedną z najbogatszych osób w cesarstwie. Teodor Metochites odnowił i rozbudował świątynię Zbawiciela o narteks, czyli przedsionek i egzonarteks, czyli przedsionek zewnętrzny. Od południa dobudował, jako miejsce swojego spoczynku, kaplicę, a ściślej pareklezjon, czyli jakby kaplicę przylegającą do głównego kościoła. Świątynię ozdobił wspaniałym zespołem mozaik i fresków, które powstały w ciągu pięciu lat: między 1315 a 1320 rokiem. Po abdykacji cesarza w 1328 roku Metochites został skazany na konfiskatę dóbr i wygnanie. Po dwóch latach mógł wrócić do Konstantynopola. Został mnichem w ufundowanej przez siebie Chorze i tutaj, jako brat Teoleptos, dokonał żywota.