Kiedy nieważne?

Czasem słyszymy o „rozwodzie kościelnym” lub „unieważnieniu małżeństwa”. Jak to się ma do prawdy?

Niestety, nawet niektóre kancelarie adwokackie posługują się tymi terminami, które są nie do przyjęcia. Sugerują bowiem, że małżonkowie związani małżeństwem kościelnym (kanonicznym) mogą uzyskać rozwód albo unieważnienie swojego związku. Tymczasem, jak stwierdza kan. 1141 kodeksu prawa kanonicznego, „małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane żadną władzą ludzką i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci”. Innymi słowy: małżeństwo – z woli Jezusa Chrystusa – jest nierozerwalne.

Są jednak okoliczności, które powodują nieważność małżeństwa…

Generalnie, nieważność małżeństwa płynie z przeszkód małżeńskich (jest ich dwanaście), niezdolności konsensualnej (brak wystarczającego używania rozumu, poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich, niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej), braku zgody małżeńskiej (brak świadomego i dobrowolnego aktu woli, czyli symulacja zgody małżeńskiej) lub jej określonych wad (np. zgoda wyrażona pod wpływem podstępu drugiej strony) oraz niezachowania formy kanonicznej (niewłaściwy sposób zawarcia związku). W praktyce najczęściej występuje niezdolność konsensualna oraz symulacja zgody małżeńskiej.

Jak przebiega proces kościelny?

Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa przebiega w kilku etapach: wniesienie (na piśmie) uzasadnionej skargi o stwierdzenie nieważności małżeństwa, określenie przedmiotu sporu (wskazanie tzw. tytułu/tytułów, czyli przyczyn domniemanej nieważności), instrukcja dowodowa (zeznania stron i świadków, przyjmowanie dokumentów oraz opinii biegłych i ich przesłuchanie), opublikowanie akt sprawy stronom i ich adwokatom, ewentualne przedkładanie nowych dowodów, zamknięcie postępowania dowodowego, przedstawienie głosów obrończych i uwag przez strony oraz obrońcę węzła małżeńskiego, wydanie wyroku przez kolegium sędziowskie.

Jakie kompetencje ma adwokat i wspomniany przez Księdza obrońca węzła małżeńskiego?

Ze wszech miar wskazane jest, aby adwokat był jednocześnie pełnomocnikiem strony, osobą pełnoletnią i cieszącą się dobrą opinią (kan. 1483 KPK). Wyjaśnię najpierw, że oprócz wymogów stawianych pełnomocnikowi adwokat kościelny powinien być ponadto katolikiem, chyba że biskup diecezjalny zezwoli inaczej, doktorem prawa kanonicznego lub przynajmniej prawdziwym ekspertem zatwierdzonym przez tegoż biskupa. Gdy chodzi o poszukiwanie adwokata, to poszczególne sądy kościelne dysponują listami adwokatów. Ich rolą jest świadczenie kwalifikowanej pomocy prawnej małżonkowi w celu obrony jego praw (udzielanie rady, przygotowywanie stosownych pism, przedkładanie środków dowodowych, opracowanie obrony). Obligatoryjnym uczestnikiem procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest też obrońca węzła małżeńskiego, którego zadaniem jest obrona ważności małżeństwa. Ma obowiązek wnoszenia i przedstawiania, na każdym etapie procesu, tego wszystkiego, co w sposób rozumny może przemawiać przeciwko orzeczeniu nieważności małżeństwa, może uczestniczyć w przesłuchaniach stron, świadków i biegłych, przeglądać akta sprawy, jak również złożyć apelację od wyroku stwierdzającego nieważność małżeństwa.

Ile czasu średnio trwają sprawy w polskich sądach kościelnych?

Niestety, sprawy, o których mówimy, trwają dość długo, niejednokrotnie ponad rok (od rozpoczęcia postępowania); wiele zależy od dyscypliny stron i świadków. Z uwagi jednak na dużą ilość zgłoszeń oczekiwanie na wejście sprawy na wokandę trwa nierzadko rok, a niekiedy i dłużej. W znacznej mierze zależy to od sprawności personelu sądowego oraz jego liczby (szczególnie sędziów).

Z czego wynika rosnąca liczba spraw o nieważność małżeństwa prowadzonych w sądach kościelnych?

Jako długoletni sędzia kościelny zdecydowanie stwierdzam, że powodem coraz częstszego rozpadania się małżeństw jest niewystarczająca znajomość przedślubna oraz brak umiejętności lub woli budowania wspólnoty małżeńskiej; nie wspomnę o braku wiary czy traktowaniu małżeństwa jako związku rozwiązywalnego. Statystycznie ok. 65 proc. spraw kończy się wyrokiem stwierdzającym nieważność małżeństwa, a ok. 35 proc. – wyrokiem negatywnym. Jeśli chodzi o małe dzieci urodzone w małżeństwie uznanym za nieważne: sąd kościelny tą kwestią się nie zajmuje, jest ona przedmiotem rozstrzygnięcia sądu powszechnego (państwowego).