Przez jednych uwielbiany, przez innych niezrozumiany czy wręcz krytykowany. Pontyfikat Franciszka z pewnością odróżnia się stylem od poprzednich. Co z niego zapamiętamy?
Argentyński kardynał Jorge Mario Bergoglio został papieżem 13 marca 2013 r., w wieku 76 lat. Wybór dokonany przez kolegium kardynalskie zaskoczył nie tylko wiernych świeckich z całego świata. Był niespodzianką także dla wielu komentatorów życia Kościoła. Kard. Bergoglio, znany wprawdzie w Argentynie czy w zakonie jezuitów, nie był głównym papabile – kandydatem typowanym do objęcia papiestwa po abdykacji Benedykta XVI. Powszechnie, także w Polsce, pytano, kim jest nowy papież oraz jak będzie sprawował swoje rządy.
EFEKT FRANCISZKA
Nietypowe były same okoliczności objęcia urzędu. Nowo wybrany papież wstępował na tron Piotrowy w obecności żyjącego papieża emeryta. Franciszek był także pierwszym od wielu wieków papieżem spoza Europy. Ostatnim nie-Europejczykiem kierującym Kościołem powszechnym był urzędujący w latach 731–741 papież Grzegorz III, który urodził się w Syrii.
Wychowany w Ameryce Południowej, w rodzinie włoskich imigrantów Jorge Bergoglio przywiózł ze sobą do Rzymu odmienne od europejskich doświadczenie Kościoła, społeczeństwa czy kultury. Franciszek w zasadzie od pierwszych chwil zmusił nas do przestawienia wewnętrznego słuchu z perspektywy eurocentrycznej na perspektywę „peryferii”. Pochodzenie papieża z pewnością miało też wpływ na nieporozumienia komunikacyjne. Papież ze swadą potrafił odpowiadać na najtrudniejsze pytania językiem, który daleki był od teologicznej precyzji Benedykta XVI czy św. Jana Pawła II.
Kolejną nowością pontyfikatu było to, że papieżem został jezuita. Ze względu na znaczenie tego zakonu i jego wkład w dzieje Kościoła aż trudno uwierzyć, że to pierwszy taki przypadek w historii.
Papież Franciszek umiejętnie podsycał ciekawość, z jaką świat na niego patrzył. Za patrona i przewodnika pontyfikatu obrał Biedaczynę z Asyżu, dając znak, że tak jak św. Franciszek będzie ubogim sługą Ludu Bożego i świadkiem ewangelicznej prostoty. Potwierdzał to kolejnymi decyzjami, m.in. przenosząc się z apartamentów w Pałacu Apostolskim do Domu Świętej Marty. Ani razu nie założył tradycyjnego obuwia papieskiego, czerwonych pantofli. Zrezygnował z podróży elegancką limuzyną. Zamiast tego przesiadał się do przeciętnego samochodu należącego do żandarmerii watykańskiej.
Bezpośredni, niekiedy demonstracyjnie bezpretensjonalny sposób bycia nowego papieża i zerwanie z utrwaloną wizją urzędu Piotra wywołały w pierwszych miesiącach tzw. efekt Franciszka. W pierwszej fazie pontyfikatu byliśmy świadkami swoistej franciszkomanii, która może nawet mocniej niż w kręgach kościelnych dała się zauważyć w środowiskach świeckich całego świata. Media pokochały Franciszka. Nałożyły mu też pewne maski, z którymi po części nie chcemy się rozstać do dziś.
PROGRAMOWY DOKUMENT
W pierwszym roku pontyfikatu papież Franciszek ogłosił dokument, uznawany za programowy – adhortację apostolską „Evangelii gaudium” („Radość Ewangelii”). Wyłożył w nim credo swojej posługi apostolskiej jako Piotr naszych czasów i swoją wizję Kościoła. Istotą apostolstwa jest radosne głoszenie Ewangelii. Każdy ochrzczony i każda wspólnota wierzących mają na nowo odczytać wezwanie Chrystusa do „misyjnego wyjścia”. U jego podstaw leży rozeznanie, które ma prowadzić do odnalezienia dróg do ludzi całego świata, aby im zanieść radosną nowinę o Bogu Zbawicielu. Według papieża Franciszka wspólnota Kościoła zdradza to posłannictwo, gdy zamyka się w sobie, wybierając wygodę i ograniczając się do kostycznego trwania w marazmie. Stąd też papież proponuje m.in. zmiany w strukturach kościelnych, aby stawały się coraz bardziej misyjne. W przekonaniu papieża cały Kościół potrzebuje nawrócenia: misyjnego, duszpasterskiego, serc. Potrzebuje go papież, potrzebują wspólnoty, instytucje, biskupi czy diecezje.
„Evangelii gaudium” stworzyło przestrzeń dla głębszego zrozumienia słów i gestów papieża. Większość pojęć właściwych dla nauczania Franciszka znajdziemy w tej adhortacji. Misyjność, radość głoszenia, wezwanie do nawrócenia, włączenie ubogich i wykluczonych, wyjście na peryferie, miłosierdzie i bliskość Boga – to słowa klucze tego pontyfikatu.
W dalszych latach papież Franciszek starał się wcielić w życie treść tych pojęć. Widzieliśmy go wychodzącego na peryferie w różnych wymiarach. W encyklice „Laudato si” z 2015 r. Franciszek pierwszy raz w tak kompleksowy sposób poruszył zagadnienia dotyczące ekologii. Przypomniał, że człowiek jest częścią natury stworzonej przez Boga i spoczywa na nim wielka odpowiedzialność za los całej planety. We właściwy dla siebie sposób wezwał też do „nawrócenia ekologicznego”. 8 grudnia 2015 r. otworzył z kolei Jubileuszowy Rok Miłosierdzia, który potrwał do 20 listopada 2016 r. W jego ramach wielokrotnie przypominał o konieczności przyjęcia Boga, który jest Miłosierdziem. W kwietniu 2016 r., w szczycie kryzysu migracyjnego w Europie wywołanego wojną domową w Syrii, papież wraz z patriarchą Konstantynopola Bartłomiejem I oraz prawosławnym arcybiskupem Aten i Grecji Hieronimem II odwiedził obóz dla uchodźców na greckiej wyspie Lesbos. Ta wizyta była okazją do ukazania miłosierdzia w praktyce, które ma polegać na towarzyszeniu ludziom potrzebującym nadziei.
Latem 2016 r. Franciszek odwiedził Polskę, by uczestniczyć w 31. Światowych Dniach Młodzieży pod hasłem „Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią”. W pamięci zostały zwłaszcza słowa o wstawaniu z kanapy, wypowiedziane podczas Mszy świętej kończącej ŚDM. W trakcie tej wizyty apostolskiej papież mógł lepiej poznać Polskę, odwiedzając chociażby klasztor na Jasnej Górze, gdzie z uwielbieniem wpatrywał się w wizerunek Czarnej Madonny.
Posługa Piotrowa, oprócz przemówień i podróży apostolskich, wiąże się nierozerwalnie z koniecznością sprawowania władzy kościelnej. Krytyczne diagnozy wypowiadane na temat stanu moralnego i organizacyjnego Kościoła Franciszek przekuwał na konkretne działania w kolejnych latach swojego pontyfikatu. W odniesieniu do dramatu wykorzystywania seksualnego nieletnich przez niektórych ludzi Kościoła Franciszek podjął zdecydowane działania. W dniach 21–24 lutego 2019 r. debatowano na ten temat w Watykanie podczas spotkania przewodniczących episkopatów świata. W przemówieniu na zakończenie spotkania Franciszek po raz kolejny wezwał do zdecydowanej ochrony małoletnich. Głośnym echem odbił się list apostolski „Vos estis lux mundi” („Wy jesteście światłem świata”) z maja 2019 r., w którym znalazło się m.in. wezwanie do utworzenia w każdej diecezji przedstawiciela ds. ochrony osób małoletnich najpóźniej w ciągu roku od opublikowania dokumentu.
Papież Franciszek podjął też kroki w celu reformy Kurii Rzymskiej. Już 28 września 2013 r. powołał Radę Kardynałów. To organ doradczy, który pomaga papieżowi w przeprowadzeniu zmian organizacyjnych w centralnych instytucjach Kościoła. Owocem jego prac jest konstytucja apostolska „Praedicate Evangelium” z marca 2022 r., w której znajdują się uregulowania wprowadzające nowe ramy organizacyjne dla funkcjonowania Kurii Rzymskiej.
Wyrazem poszukiwania nowych dróg duszpasterskich oraz organizacyjnych dla całego Kościoła jest Synod o synodalności – rozpisany na lata 2021–2024, którego etap kontynentalny dobiega właśnie końca. Wydaje się, że w procesie synodalnym wykraczającym poza tradycyjne obrady duchowieństwa i specjalistów papież widzi szanse na otwarcie Kościoła na nowe natchnienia Ducha Świętego.
ROZKOŁYSANA ŁÓDŹ KOŚCIOŁA
Wychodząc na peryferie, papież Franciszek dokonał rzeczy, które u części katolików budzą pytania. W posynodalnej adhortacji „Amoris laetitia” z 2016 r. znalazł się słynny rozdział VIII, zatytułowany „Towarzyszyć, rozpoznać i włączyć to, co kruche”, gdzie papież opisał sytuację osób rozwiedzionych żyjących w nowych związkach. Znajdują się tam sformułowania o „niezliczonej różnorodności sytuacji” osób rozwiedzionych. Treść rozdziału była przedmiotem różnych interpretacji. W tej sytuacji czterech kardynałów 19 września 2016 r. skierowało do papieża list z prośbą o wyjaśnienie wątpliwości dotyczących problemu udzielania Komunii świętej osobom żyjącym w powtórnych związkach.
Papież zaskakiwał też otwartością w kontaktach z przedstawicielami różnych środowisk intelektualnych czy społecznych. Także innych wyznań i religii. W kontaktach z nimi wykazywał się dużą chęcią do dialogu, w odróżnieniu od zdecydowanych działań wobec niektórych środowisk katolickich. Dość wspomnieć o wizycie w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, której owocem była deklaracja „Braterstwo między ludźmi dla pokoju na świecie i wspólnej koegzystencji”, podpisana wspólnie z wielkim imamem z Al-Azharu w Kairze. Passus o zamyśle Bożym co do pluralizmu religijnego budzi u niektórych pytania o znaczenie prawdy objawionej w jej tradycyjnym rozumieniu.
Kolejnym, może ostatnim już problemem, pozostaje stosunek papieża Franciszka do wojny w Ukrainie. Wielu zadaje sobie pytanie, dlaczego papież, działając wprawdzie w logice wielowiekowych zasad kościelnej dyplomacji, nie zdobył się na słowa i gesty odważniejszego potępienia rosyjskiej agresji i wsparcia przeżywającej gehennę Ukrainy. Może odpowiedź na to pytanie poznamy w następnych miesiącach.
Historia tego pontyfikatu wciąż się pisze. Wciąż aktualne pozostaje wezwanie papieża, które Franciszek nieustannie ponawia: by się za niego modlić.
Co? Gdzie? Kiedy?
