300 lat w koronie

Niechcianym – w zamyśle pustelników jasnogórskich – krokiem było ufortyfikowanie klasztoru. Impulsem była ciągła groźba napadu ze strony agresywnych innowierców ze Śląska. Z inicjatywą w tej sprawie wystąpił w 1621 roku biskup wrocławski Karol Habsburg, który zmobilizował polskiego króla Zygmunta III i przeora jasnogórskiego Andrzeja Zymicjusza do otoczenia klasztoru potężnymi wałami, by bronić najważniejszej w kraju materialnej i duchowej świętości, czyli św. wizerunku Matki Bożej. Tak powstała „Twierdza Maryjna”. Od 18 XI do 27 XII 1655 roku oblegali ją niemieccy protestanci na służbie szwedzkiego króla Karola Gustawa. Forteca, w mniemaniu oblegającego ją gen. Müllera, przedstawiała się jak kurnik, łatwy do zdobycia. Tymczasem przy zintegrowanej jedności załogi – zakonników, 160 żołnierzy i 20 osób szlachty – ufnej w Bożą pomoc, okupant, mimo ogromnej przewagi żołnierzy i uzbrojenia, zaprzestał ataków na wieść, że od południa nadciągają „chłopi zabrani od pługa, by bronić narodowej świętości”. Tak to Maryjna Forteca stała się dla całego narodu iskrą zapalną, która poderwała go do obrony kraju. Tutaj podejmowano decyzje w obecności królowej Ludwiki Marii w dziękczynieniu za obecność króla Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie ślubował Matce Bożej podjęcie reform społecznych dla dalszego pokojowego funkcjonowania państwa.

Skąd brał się wielki wpływ sanktuarium na życie polityczne Polski?

W każdym stuleciu z sześciu wieków działalności Jasnej Góry mamy do czynienia z – prawie nieznanymi – zagadnieniami udziału paulińskiego konwentu w kwestiach religijnych, społecznych i politycznych Rzeczypospolitej. Śledząc kolejne epoki od średniowiecza aż po rok 2001, widzimy, że zarząd konwentu nieustannie spotykał się z reprezentantami wielkich dworów i kościelnymi hierarchami, z delegatami adwersarzy, z wysokiego szczebla dostojnikami, z niepoślednimi urzędnikami Rzeczypospolitej – klęczącymi w kaplicy przed podjęciem ważnych decyzji czy w chwilach niepokojów społecznych. Nie jest przesadą sugestia wielu obserwatorów, że paulini za klauzurą, na ambonach i w konfesjonałach bywali, w dosłownym tego słowa znaczeniu, arbitrami spraw Narodu, Kościoła i różnorakich wspólnot.

Przez wieki Jasna Góra budziła patriotyzm, stąd płynęły też wezwania do rycerskiej postawy czy napomnienia wobec podupadającej moralności. Z jakim spotykały się odzewem?

Nie jest tajemnicą, że sprawy patriotyczne wynieśli paulini z lat stróżowania przy ponadnarodowym skarbie i świętości, jaką był i jest wizerunek Matki Bożej. To punkt odniesienia dla wszystkich problemów, które zamykają się w wartościach ponadmaterialnych, nie wyłączając też patriotycznych. Ambona i konfesjonały jasnogórskie były i są barometrem potrzeb, usuwania błędów i koniecznych zrywów, których ślady są odnotowane w księgach łask, w kazaniach strofujących brak obyczajności, jak też w panegirykach ku czci ludzi godnych pochwały. Znakomite nazwiska kaznodziejów i ich publikacje nie pieściły słuchaczy w dobie upadku ducha przed szwedzkim potopem, jak też w epoce saskiej i stanisławowskiej, kiedy upadek moralności i wiary w Boga płynął strumieniem od niegodnych pasterzy, obojętnych na sprawy religijne i społeczne.

Paulini za klauzurą, na ambonach i w konfesjonałach
bywali w dosłownym znaczeniu arbitrami spraw
Narodu, Kościoła i różnorakich wspólnot

Jedną z ostatnich narodowych uroczystości w epoce saskiej była koronacja obrazu Matki Bożej, zorganizowana w nadziei obudzenia – pod duchowym patronatem Matki Bożej Królowej Polski – z letargu polskiej szlachty, obojętnej na sprawy obronne państwa. Koronacja była dobrze przygotowana, pełna odniesień do kwestii moralnych i patriotycznych, jednak wkrótce praktycznie torpedowana polityką króla Stanisława Poniatowskiego i jego doradców. Najwyraźniej niszczyli oni rolę dziejową sanktuarium na Jasnej Górze w jego wartościach materialnych i kultowych na rzecz nowego ducha w deistycznym wydaniu budowy Świątyni Opatrzności.

A jednak to Królowa z Jasnej Góry w Cudownym Wizerunku była w najtrudniejszych czasach zaborów oparciem dla Polaków. Jakie znaczenie miała wtedy Jasna Góra?

Upadek Rzeczypospolitej w niektórych politykach obudził niewątpliwie wstyd wobec narodowej tragedii. Wielu utracjuszy opuściło granice państwa, inni poszli na ugodę z okupantami. Niechlubnie zapisali się na kartach jasnogórskich kronik głośni farmazoni, by wspomnieć ministra wyznań religijnych Stanisława Kostkę Potockiego czy też pazernego na dobra zakonu eksjezuitę i prymasa Szczepana Hołowczyca. Jednak lepsza część narodu powracała do korzeni już w pierwszym stuleciu po koronacji Cudownego Obrazu, przy obecności jednego patriotycznego bp. Jana Pawła Woronicza. Tytuł Matki Bożej jako Królowej nabierał w tym czasie wyjątkowego znaczenia, a Obraz stawał się narodowym symbolem wolności; oblężenie szwedzkie i postać o. Kordeckiego stawiano naprzeciw narastającej beznadziejności. Pielgrzymki na Jasną Górę, choć torpedowane przez zaborców, skrycie integrowały naród w tęsknocie za jednością.

Przez cały okres okupacji niemieckiej, a potem komunizmu, Polacy uciekali się do Matki Bożej Częstochowskiej?

Wyjątkową pracę duszpasterską wykonali paulini jasnogórscy w okresie okupacji niemieckiej, gdy niektórzy pasterze chronili się za granice czy wyciszyli się, by uniknąć obozów koncentracyjnych. Jasna Góra stała się wówczas jedynym pewnym punktem zbornym, o którym niemiecki gubernator Hans Frank pisał, że Czarna Madonna stała się wtedy dla Narodu nadzieją przetrwania. Ten duch znalazł swoje odbicie po tzw. odzyskaniu wolności, gdy reżim komunistyczny stosował równie bolesne katorgi, a paulini musieli na nowo układać modus vivendi, by nie załamywać ducha w udręczonym narodzie. Znakomitą pomocą w tej pracy okazał się prymas Stefan Wyszyński, który rozumiał pozycję Jasnej Góry, jej rolę historyczną i aktualną. Popierał z więzienia inicjatywę uczczenia 300-lecia obrony Jasnej Góry i Ślubów Jana Kazimierza – na których zbudował niezwykłą pracę duszpasterską Kościoła w Polsce – która doprowadziła do wielkich manifestacji społecznych z okazji Tysiąclecia Chrztu Polski. Była ona jak iskra, która rozpaliła naród do zrywów społecznych – niemal wszędzie z obrazem Częstochowskiej Madonny.

Jan Paweł II mówił, że Jasna Góra to „konfesjonał i ołtarz narodu”. Jak Ojciec Profesor dziś widzi miejsce Jasnej Góry?

Jan Paweł II jako świecki student miał okazję bywać na Jasnej Górze w czasie okupacji niemieckiej z okazji spotkań organizowanych przez odważnego patriotę, o. Polikarpa Sawickiego. To zapewne pod ich wrażeniem mówił już jako papież, że „tutaj zawsze byliśmy wolni”. Podobało mi się jego rozumowanie, jak też inne wypowiedzi o roli sanktuarium, w którym jak w soczewce skupiają się serca jedno myślące, czy o wiernych tutaj zostawiających ciężar swoich grzechów. Słodkie i miłe jak miód to słowa, ale jakże trudne dla tych, którzy je wypracowywali – za cenę, o jakiej się nie mówi!

O. prof. Janusz Zbudniewek (1938) – śluby wieczyste w zakonie paulinów złożył w 1960 r., święcenia kapłańskie przyjął w 1962 r. W 1974 r. obronił doktorat na KUL-u, w 1992 – rozprawę habilitacyjną, w 1998 otrzymał tytuł profesora. Był wykładowcą historii Kościoła na ATK, kierownikiem Katedry Historii Kościoła Średniowiecznego na UKSW. Inicjator i redaktor naczelny założonego w 1981 r. rocznika „Studia Claromontana”, poświęconego dziejom zakonu paulinów w Polsce i na świecie.