28 lat temu został podpisany Konkordat między Polską a Watykanem

Zasada wolności religijnej

Obejmuje podstawowy katalog swobód religijnych gwarantowanych zarówno w Konkordacie, jak i w polskiej Konstytucji. Konstytucja z 1997 r., choć nie posiada tradycyjnego Invocatio Dei, zawiera unikalny w Europie zapis odwołujący się do Boga i wartości chrześcijańskich: „My, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego - Polski...”. Formuła ta została uznana za wybitne osiągnięcie współczesnej myśli konstytucyjnej, gdyż wyraża równość praw i szacunek dla przekonań zarówno osób wierzących, jak i niewierzących bądź należących do innych religii, nie tworząc miedzy nimi żadnych różnic.

Ta filozofia znalazła także potwierdzenie w art. 53 Konstytucji RP, który stanowi, że „wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie”.

Gwarantowana w Konstytucji wolność sumienia i religii obejmuje także prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Wyrazem poszanowania tej zasady jest np. obecność lekcji religii w publicznym systemie edukacji. Oczywiście pod warunkiem ich dobrowolnośc. Bazujący na Konkordacie polski system prawny jest w tym zakresie znacznie bardziej tolerancyjny niż niektórych innych krajach europejskich. Np. w Niemczech czy w Wielkiej Brytanii lekcje religii mają charakter obowiązkowy dla wszystkich uczniów, z uwzględnieniem wyznania, do jakiego przynależą.

Z zasady wolności sumienia i religii wynika także prawo do korzystania z praktyk religijnych, w różnych instytucjach o charakterze zamkniętym lub o ograniczonym dostępie. A skoro państwo jest gwarantem poszanowania tej zasady, to jego obowiązkiem jest zorganizowanie (we współpracy z Kościołem) dostępu do posług religijnych na terenie prowadzonych przez państwo więzień, szpitali, domów pomocy społecznej czy w armii. Posługa religijna winna tam być zapewniona tym obywatelom, którzy sobie tego życzą, przy zachowaniu wolności myślących inaczej.

Oczywiście wolność wyznania, jak każda inna wolność w demokratycznym porządku, ma swoje granice. Ograniczenia wolności wyznania zawarte w ust. 5 art. 53 Konstytucji RP są analogiczne do zasad wyrażonych w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, co reguluje zapis brzmiący: „wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”.

Bezstronność państwa w kwestiach światopoglądowych i religijnych

Jest na ogół gwarantowana w systemach prawnych państw demokratycznych w formie konstytucyjnej normy „świeckości państwa”. Jednakże rodzi to możliwość różnych interpretacji, w swoich skrajnych formach ograniczających prawo do wolności religijnej.

Obecna w polskiej konstytucji zasada bezstronności państwa oznacza, że państwo nie staje po żadnej stronie, nie opowiada się ani za religią, ani przeciwko niej, natomiast gwarantuje wolność obywatelom chcącym wyrażać swoje przekonania religijne, zarówno w przestrzeni prywatnej, jak i w sferze publicznej. Obywatele, bądź tworzone przez nich zrzeszenia oraz Kościoły, zgodnie z prawem mają więc nieskrępowaną możliwość manifestacji swych poglądów, symboli oraz praktyk religijnych.

Z zasady bezstronności państwa w kwestiach religijnych i światopoglądowych oraz z zasady wolności religijnej wyprowadzona została także konstytucyjna zasada równouprawnienia wyznań i religii. Kościół katolicki w Polsce choć jest Kościołem większościowym, nie ma z tego tytułu uprzywilejowanej pozycji wśród innych wyznań. Z Konstytucji wynika wprost, że te same prawa, które uzyskał Kościół katolicki, dotyczyć muszą również innych związków wyznaniowych i religijnych. Dlatego w ślad za ustawą o stosunkach państwo Kościół i ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989 r. oraz Konkordatem ze Stolicą Apostolską, zostały przyjęte ustawy regulujące relacje państwa, a także gwarantujące te same swobody innym związkom religijnym.

Zatem w Polsce 15 Kościołów i innych związków wyznaniowych działa na podstawie odrębnych ustaw. Są to: Kościół katolicki, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Ewangelicko-Reformowany w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Polskokatolicki w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Starokatolicki Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Katolicki Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Zielonoświątkowy w Rzeczypospolitej Polskiej, Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej, Wschodni Kościół Staroobrzędowy, Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej oraz Karaimski Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej.

Państwa „wyznaniowe”

Drugą stronę medalu stanowią kraje, w których określona religia ma status „państwowej”. Istnieją one wciąż gruncie prawosławnym oraz w coraz bardziej ograniczanej formie także na gruncie protestanckim. Państwa wyznaniowe katolickie należą do przeszłości. Kres koncepcji „Kościoła państwowego” położył Sobór Watykański II promujący zasadę suwerenności wspólnoty kościelnej od politycznej.

Najsilniejszy związek między Kościołem a państwem obserwujemy w Grecji. Prawosławie ma konstytucyjny charakter „religii dominującej”. Umocowanie w konstytucji państwa mają nawet „święte kanony wiary”. Prawo karne ściga też przestępstwa wewnątrzkościelne, np. złamanie tajemnicy spowiedzi. Państwo greckie – w ramach swych kompetencji - ma np. obowiązek zapewnienia „duchowej jedności Kościoła”. Administracyjne ustawodawstwo Świętego Synodu podlega więc kontroli państwa i może być przez nie uchylone. Państwo opłaca wynagrodzenia biskupów, księży, diakonów oraz świeckich zatrudnionych przez Kościół.

Status religii państwowej gwarantują także niektóre państwa tradycji protestanckiej. Obecnie są to Dania i Wielka Brytania.

W Anglii od czasów Henryka VIII i Aktu Supremacji (1534 r.) Kościołem państwowym jest Kościół anglikański. Najwyższym Zwierzchnikiem jest królowa. Jej zwierzchnictwu podlega też Kościół prezbiteriański Szkocji, mający analogiczny status. Prawo wyznaniowe (w tym kanoniczne) stanowi integralną część prawa państwowego. Nominacje na wyższe stanowiska kościelne odbywają się pod patronatem Korony (za pośrednictwem kościelno-państwowej komisji). Duża część biskupów zasiada w Izbie Lordów.

Kościół Anglii ma jednak zagwarantowaną stosunkowo dużą autonomię. Parlament nie ma prawa wydawać ustaw odnoszących się do Kościoła bez jego zgody. Ta kompetencja została powierzona Generalnemu Synodowi, składającemu się trzech izb: biskupów, duchownych i świeckich. Uchwały synodu nabierają mocy z chwilą zatwierdzenia ich przez królową.

Warto zauważyć, że Szwecja i Finlandia, gdzie do niedawna luteranizm był religią państwową, wprowadziły zasadę rozdziału Kościoła od państwa. Finlandia przyjęła ją w 1999, a Szwecja w 2000 r.