28 lat temu został podpisany Konkordat między Polską a Watykanem

Polski Konkordat akceptuje rozdział państwa i Kościoła będący dziedzictwem myśli postoświeceniowej. Ale czyni to w sposób przyjazny, umożliwiający współpracę dla dobra wspólnego wszystkich obywateli. Nasz Konkordat jest jednym z najbardziej nowoczesnych, kieruje się nauczaniem Soboru Watykańskiego II odnośnie do miejsca Kościoła w rzeczywistości publicznej, jak również powszechnymi zasadami prawa międzynarodowego, łącznie z normami dotyczącymi poszanowania praw człowieka i podstawowych swobód oraz eliminowania wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z powodów religijnych.

Model obecności religii w polskiej przestrzeni publicznej - zbudowany w oparciu o Konkordat - równoważy znaną z historii antynomię pomiędzy państwem „wyznaniowym” a państwem „radykalnie świeckim” na rzecz relacji opartej na „przyjaznym rozdziale” państwa i Kościoła - z poszanowaniem prawa do wolności religijnej, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i wspólnotowym. Podobny model realizowany jest obecnie w większości krajów europejskich, dzięki temu Polska wpisuje się w rozwiązania przyjęte w demokratycznych, wysoko rozwiniętych krajach świata. Natomiast „radykalna świeckość”, jak i tendencje do budowania państwa, gdzie dana religia ma dominujący, uprzywilejowany charakter, stanowią wąski margines.

Konkordat między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską bazuje na 3 podstawowych zasadach:

1. Wzajemnej autonomii i niezależności wspólnoty politycznej i religijnej (państwa i Kościoła).

2. Wolności religijnej zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i w przestrzeni publicznej.

3. Bezstronności państwa w kwestiach światopoglądowych i religijnych.

System ten został wprowadzony po raz pierwszy w Niemczech na mocy Konstytucji Weimarskiej z 1919 r. Niemieckie ustawy zasadnicze stanowią odtąd, że Kościół i państwo są rozdzielone, ale jednocześnie istnieją gwarantowane konstytucyjnie formy współpracy między nimi. Zasada ta obecnie dotyczy w równej mierze Kościoła katolickiego, jak i ewangelickiego, które skupiają podobną ilość wiernych. Sprawy interesujące obie strony: państwo i Kościół, są regulowane na drodze dwustronnych układów, w tym konkordatów ze Stolicą Apostolską. Niemcy mają ich szereg, także na poziomie landów.

Zasada przyjaznego rozdziału państwa i Kościoła, w okresie Soboru Watykańskiego II została uznana przez Kościół katolicki za najwłaściwszy model funkcjonowania Kościoła w warunkach współczesnego świata. W nauczaniu społecznym Kościoła definiowana jest ona jako zasada autonomii wspólnoty politycznej i religijnej. Mówi o tym soborowa „Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym. "Gaudium et Spes”, która przypomina, że Kościół ze względu na swą misję i naturę nie jest „związany z żadną formą kultury ludzkiej albo systemem politycznym, gospodarczym czy społecznym” (Gaudium et spes 42).

W ślad za nauczaniem Soboru Watykańskiego II Kościół wycofał się z bezpośredniego udziału w życiu politycznym. Hierarchia Kościoła i duchowieństwo katolickie nie angażuje się więc w bezpośrednią działalność polityczną, nie tworzy np. partii wyznaniowych działających w imieniu Kościoła, a świeckim przyznaje prawo do zaangażowania w różnorodnych ruchach politycznych, zgodnie z sumieniem. Ponadto duchowni katoliccy wyrzekają się biernego prawa wyborczego, nie kandydują do władz świeckich i nie piastują urzędów państwowych czy samorządowych na żadnym szczeblu, choć jako obywatele mają do tego prawo. Kościół rezerwuje sobie rolę „metapolityczną” - jako nauczyciel zasad etyczno-moralnych, odnoszących się także do publicznego czy politycznego wymiaru życia. Autonomia i niezależność państwa i Kościoła bynajmniej nie wyklucza troski Kościoła o "dobro wspólne” całego społeczeństwa czy troski o przestrzeganie praw osoby ludzkiej oraz posługi na rzecz potrzebujących bądź udziału w edukacji młodzieży - w których to sferach może następować konstruktywna współpraca z instytucjami państwa.

Autonomia i niezależność państwa i Kościoła

Zasada autonomii i niezależności państwa i Kościoła stanowi także fundament Konkordatu polskiego z 1993 r., ratyfikowanego w 1998 r. Jego art. 1 stanowi, że „Rzeczpospolita Polska i Stolica Apostolska potwierdzają, że Państwo i Kościół katolicki są — każde w swej dziedzinie — niezależne i autonomiczne oraz zobowiązują się do pełnego poszanowania tej zasady we wzajemnych stosunkach i we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego”.

Wyrażona w Konkordacie zasada „autonomii i niezależności” Kościoła i państwa została wpisana do polskiej Konstytucji, jako podstawowa (ustrojowa) zasada relacji ze wszystkimi Kościołami. Jej art. 25 ust. 3 określa, że „stosunki między państwem a Kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego”.

Konkordat uznaje osobowość prawną struktur Kościoła katolickiego respektując prawo kierowania się przezeń swym wewnętrznym prawem (kanonicznym). Przyznaje też Kościołowi autonomię w zakresie obsadzania wszystkich urzędów kościelnych, bez uprzedniej zgody władzy świeckiej. Autonomią cieszą się również cmentarze, te które są własnością Kościoła i są zarządzane przez parafie. Konkordat tworzy więc rzeczywistość, w której „suwerenny” Kościół pełni swą misję w suwerennym, wolnym państwie.

Zasada „autonomii oraz wzajemnej niezależności” państwa i Kościoła jest też korzystna dla polskiego państwa. Konkordat stanowi np., że wszyscy biskupi (poza legatem papieskim) muszą być narodowości polskiej, a ich jurysdykcja ograniczona jest do terenów Rzeczypospolitej Polskiej. Żadna też część terytorium RP nie podlega jurysdykcji ze strony kościelnych metropolii zagranicznych. Ponadto, zgodnie z normami współczesnego Kościoła powszechnego, duchowni nie angażują się czynnie w działalność polityczną, wyrzekają się też jakiegokolwiek udziału we władzy świeckiej. Oczywiste jest też, że duchowni jak i instytucje tworzone przez Kościół (fundacje, placówki edukacyjne bądź charytatywne czy instytucje gospodarcze) zobowiązane są do pełnego respektowania prawa polskiego.